Badanie PSA całkowity i wolny. Jak interpretować normy i wyniki?

Badanie PSA pozwala określić stężenie swoistego antygenu sterczowego u mężczyzn. Jest ono wykonywane w ramach diagnostyki chorób gruczołu krokowego, zwłaszcza u pacjentów z podejrzeniem nowotworu prostaty. Jest to proste i bezbolesne badanie z krwi, które nie wymaga szczególnych przygotowań z naszej strony. Kiedy zatem należy sprawdzić poziom PSA u pacjenta i o czym świadczą wyniki takiego badania?

Spis treści:

1. Co to jest badanie PSA?
2. W jakim wieku należy wykonać badanie PSA?
3. Jak wygląda takie badanie? W jaki sposób się do niego przygotować?
4. Jaki jest prawidłowy wynik PSA i jak norma zmienia się z wiekiem?
5. Czym się różni PSA wolny i całkowity? Co norma ich stosunku nam mówi?
6. Co oznacza wysoki wynik PSA? Czy podwyższony poziom wskazuje na raka?
7. Co może powodować zmiany poziomów PSA?
8. Alternatywne wskaźniki, które dostarczą nam lepszej interpretacji badania
9. Dlaczego osoby, u których wykryto nowotwór, powinny wykonywać badania PSA?
10. Jakie są największe ograniczenia tego typu badań?
11. Potencjalne zagrożenia i ryzyko ich wystąpienia w przypadku badania PSA

Badanie PSA – co to jest i po co się je wykonuje?

Badanie PSA to bardzo proste badanie krwi. Wykonuje się je u mężczyzn, głównie jako element badań przesiewowych w kierunku wykrycia raka gruczołu krokowego [1].

W przypadku PSA badanie krwi pozwala określić stężenie swoistego antygenu sterczowego w organizmie mężczyzny. Jest to białko produkowane przez komórki nabłonka gruczołowego stercza, które stanowi składnik nasienia, ale jego śladowe ilości znajdują się także we krwi. Bardzo istotny jest fakt, że białko to produkuje zarówno zdrowy, jak i chory nabłonek gruczołu krokowego. Natomiast u pacjentów, u których rozwija się jakaś choroba w obrębie prostaty, poziom PSA jest zwykle zbyt wysoki.

W ramach badania pobrana od pacjenta próbka krwi jest przekazywana do laboratorium, gdzie zostaje poddana analizie. Wynik określający poziom PSA u danego pacjenta jest przedstawiany w postaci nanogramów na mililitr krwi (ng/ml). Wysokie stężenie swoistego antygenu stercza może wskazywać na rozwijający się nowotwór prostaty, ale jednocześnie taki wynik nie oznacza, że jest to pewne. Podwyższone PSA może bowiem również wskazywać na inne schorzenia w obrębie gruczołu krokowego, takie jak jego zapalenie czy łagodny przerost stercza [2]. Nadal nie stwierdzono korelacji pomiędzy nimi, która wprost wskazywałaby na to, że schorzenia te powodują nowotwór prostaty [3]. Zdarzają się jednak przypadki, gdy pacjenci jednocześnie cierpią na wspomniane choroby oraz na raka prostaty.

Kiedy powinniśmy wykonać test PSA?

Niestety lekarze wciąż nie są zgodni co do tego, kiedy mężczyźni powinni poddać się takiemu badaniu. Jest to związane przede wszystkim z możliwymi konsekwencjami późniejszej nadinterpretacji otrzymanych wyników. Zwłaszcza pod kątem nieszkodliwego nowotworu, ale także niewykrycia nowotworu agresywnego. Mimo to zaleca się, aby lekarze informowali swoich pacjentów, którzy ukończyli 50 lat o możliwości wykonania badania PSA.

Wielu pacjentów zastanawia się więc kiedy badać poziom PSA? Przyjmuje się, że podstawowy test powinien zostać wykonany u mężczyzny pomiędzy 40. a 49. rokiem życia [4]. To jakie zalecenia otrzymają pacjenci zależy od wyniku badania i tak samo jest w kolejnych latach życia pacjenta.

Wiek mężczyzny	Zalecenia do wykonywania badań
40-49 lat	Zaleca się wykonanie badania na poziom PSA jako podstawowe. Gdy PSA ma poziom 2,5 i większe należy przeprowadzić rozmowę z lekarzem o dalszych badaniach przesiewowych. Przy wyniku w zakresie 1-2,5 zaleca się kolejne testy co 2-4 lata, a gdy poziom wynosi < 1 test można wykonać dopiero w kolejnym zakresie.
50-59 lat	Gdy PSA wynosi 3,5 i więcej konieczna jest rozmowa o dalszych badaniach przesiewowych z lekarzem. Przy wyniku w zakresie 1-3 zaleca się kolejne testy co 2-4 lata, a gdy poziom PSA wynosi 1< test można wykonać dopiero w kolejnym zakresie.
60-69 lat	Gdy PSA wynosi 4,5 i więcej konieczna jest rozmowa o dalszych badaniach przesiewowych z lekarzem. Przy wyniku w zakresie 1-4,5 zaleca się kolejne testy co 2-4 lata, a gdy poziom PSA wynosi 1< nie zaleca się kolejnych badań przesiewowych.
70-79 lat	Należy przeprowadzić rozmowę z lekarzem odnośnie konieczności wykonania testów. Decyzja powinna być oparta na wcześniejszych wynikach badań i ocenie ogólnej kondycji zdrowotnej pacjenta.
79 lat i więcej	Nie zaleca się wykonywania testów u mężczyzn w tym wieku .

Czynniki ryzyka, które mogą przyspieszyć podstawowe badanie

Tak jak w przypadku każdej inne choroby, istnieją pewne czynniki ryzyka, które zwiększają prawdopodobieństwo rozwinięcia się nowotworu stercza u konkretnych mężczyzn. Są to:

• rodzinna historia medyczna – ryzyko choroby jest większe, gdy w najbliższej rodzinie pacjenta (brat, ojciec) były przypadki nowotworu prostaty;
• miejsce zamieszkania i pochodzenie etniczne – rak stercza występuje częściej u Afroamerykanów oraz mieszkańców naszej części Europy;
• pojawienie się specyficznych objawów – m.in. bólu i problemów z oddawaniem moczu, krwi w moczu, bólu w dole pleców;
• zaburzenia erekcji.

Współistnienie powyższych czynników ryzyka może znacząco obniżyć zalecany wiek do wykonania podstawowego badania PSA.

Jak wygląda samo badanie PSA? Przygotowanie i przebieg procedury

Jak już wspomniano test PSA nie jest szczególnie skomplikowany. Przygotowanie do badania polega przede wszystkim na wstrzymaniu się od współżycia, najlepiej na 72 godziny przed pobraniem krwi. W tym okresie powinniśmy także ograniczyć jazdę na rowerze. Osoby, które w niedawnym okresie czasu przeszły infekcję układu moczowego i przyjmowały antybiotyki powinny natomiast wstrzymać się z badaniem przez kilka kolejnych miesięcy. Jeśli planowane jest również wykonanie badania per rectum, należy umówić się na nie już po teście na poziom PSA. Przed jego przeprowadzeniem pacjent powinien też poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach. Wiele osób zastanawia się również czy przeprowadza się badanie PSA na czczo. W tym przypadku nie ma jednak takiej konieczności.

Test możemy wykonać prywatnie lub udać się po odpowiednie skierowanie do lekarza POZ. A na czym polega samo badanie? W wybranym przez nas punkcie, pielęgniarka pobiera najczęściej ze zgięcia łokciowego krew przy użyciu igły. Następnie próbka jest przekazywana do laboratorium, w którym przeprowadzana jest jej analiza. Wyniki badania otrzymujemy zwykle w ciągu 24 godzin.

Czy istnieje prawidłowy wynik PSA? Norma wiekowa i jej znaczenie

W określeniu tego jaka jest norma dla badania PSA zastosowano wartości statystyczne. Są one bardzo pomocne, gdyż pozwalają uniknąć wykonywania niepotrzebnie dodatkowych testów w konkretnych grupach pacjentów. Uznaje się, że wraz z postępem procesu starzenia się organizmu oraz wzrostu gruczołu krokowego poziom PSA rośnie. Oznacza to więc, że wraz z wiekiem norma PSA u mężczyzn również się zwiększa [5]. Należy przy tym mieć świadomość tego, iż norma wiekowa jest inna dla mężczyzn o różnym pochodzeniu etnicznym. Szczegóły znajdują się w tabelce umieszczonej poniżej.

Wiek	Pochodzenie kaukaskie	Afroamerykanie
40-49 lat	0-2,5 ng/ml	0-2 ng/ml
50-59 lat	0-3,5 ng/ml	0-4 ng/ml
60-69 lat	0-4,5 ng/ml	0-4,5 ng/ml
70-79 lat	0-6,5 ng/ml	0-5,5 ng/ml

PSA wolny i całkowity – czym się różnią?

Wahanie stężenia swoistego antygenu stercza może być wywołane nie tylko rakiem prostaty. Wpływ na to może mieć również wiek pacjenta, rozwijające się zapalenie gruczołu krokowego czy jego przerost. Dlatego też nawet, gdy wynik wskazuje na wysoki poziom PSA nie ma pewności, że jest to spowodowane nowotworem [6].

To właśnie z tego powodu u pacjentów wykonuje się dwa różne pomiary w ramach badania poziomu tego samego antygenu. Jeśli jest to badanie PSA całkowity (tPSA), analizowane jest stężenie wszystkich antygenów, zarówno tych związanych z białkami, jak i tych występujących w krwiobiegu w formie wolnej. Wynik badania na PSA wolny (fPSA) wskazuje natomiast wyłącznie stężenie niezwiązanego antygenu stercza we krwi.

W przypadku tPSA badanie to jest zwykle tym podstawowym, wykonywanym u większości pacjentów w pierwszej kolejności. Kiedy natomiast wynik PSA całkowity nie jest jednoznaczny, przeprowadzany jest test na PSA wolny w celu wykluczenia nowotworu lub dokonania oceny postępu raka prostaty pomimo zastosowanego leczenia [6].

Czy konieczne jest wykonanie obu testów?

W większości przypadków badania PSA antygen swoisty dla stercza całkowity i wolny są wykonywane łącznie. Jest to związane z tym, iż oba te wyniki należy ze sobą porównać, aby otrzymać jeden, miarodajny wynik, który pomoże lekarzowi postawić prawidłową diagnozę.

Interpretowanie wyników, czyli stosunek PSA wolny:całkowity

Aby możliwe było wiarygodne zdiagnozowanie pacjenta obliczone musi zostać PSA wolne do całkowitego. Jeśli wynik badania wskaże wartości większe niż 4 ng/ml generalnie uznawane są one za niepokojące. Jeśli natomiast po przeprowadzeniu testu PSA wyniki wskazują na poziom antygenu powyżej 10 ng/ml prawdopodobieństwo nowotworu prostaty znacząco wzrasta. Przedział pomiędzy 4 a 10 ng/ml określa się jako szarą strefę, która pozwala ocenić względne ryzyko wystąpienia raka u pacjenta. To z kolei może być czynnikiem kwalifikującym go do przeprowadzenia biopsji.

Stosunek PSA wolny:całkowity	40-59 lat	60-69 lat	70 i więcej
≤0.10	49%	58%	65%
0.11-0.18	27%	34%	41%
0.19-0.25	18%	24%	30%
>0.25	9%	12%	16%

Jeśli stosunek PSA wolnego do całkowitego wynosi 25% i więcej to ryzyko nowotworu gruczołu krokowego jest znacznie mniejsze, niż w sytuacji, gdy wartości te wynoszą poniżej 10% [4].

Co jeżeli badanie przesiewowe wykaże zbyt wysoki poziom PSA?

Po otrzymaniu niepokojących wyników większość pacjentów zastanawia się czy wysokie PSA zawsze oznacza raka. Odpowiedź brzmi: nie! Wykrycie podwyższonego poziomu antygenu stercza zwykle skutkuje zleceniem przez lekarza wykonania jeszcze jednego, potwierdzającego testu. Jeśli wynik będzie taki sam jak poprzednio prowadzona jest dalsza diagnostyka.

W pierwszej kolejności wykonywane jest badanie per rectum. Jeśli wykazuje ono jakiekolwiek zmiany w strukturze gruczołu krokowego lub jego okolic, a stężenie PSA ciągle rośnie, lekarz może zdecydować o wykonaniu kolejnych badań. Zwykle jest to badanie moczu, USG prostaty, tomografia komputerowa (TK) oraz rezonans magnetyczny (MRI). Zdarza się, że przeprowadzana jest też cystoskopia w celu ewentualnego zdiagnozowania innych schorzeń, takich jak bakteryjna infekcja dróg moczowych albo podrażnienie spowodowane rozrostem okolicznych struktur.

Tak szeroko zakrojona diagnostyka jest niezwykle ważna, gdyż przy podniesionym poziomie PSA należy koniecznie się upewnić, czy nie wpływają na to inne czynniki, takie jak wspomniane zapalenie prostaty lub jej przerost. Trzeba bowiem pamiętać, że badanie PSA nie jest badaniem diagnostycznym, a więc nie może nam dostarczyć jednoznacznych informacji o ewentualnej obecności komórek nowotworowych w gruczole krokowym.

Kiedy jednak pozostałe badania nie wskażą innych schorzeń albo też mimo ich istnienia wszystko wskazuje na nowotwór prostaty, lekarz zleca wykonanie biopsji. W ramach tego badania z różnych miejsc w gruczole krokowym zostają pobrane fragmenty tkanek. Następnie są one poddawane analizie, która wykazuje czy w próbkach znajdują się komórki rakowe.

Co może wpływać na poziomy PSA?

Istnieją pewne czynniki, które wpływają na to, że u pacjenta odnotowywane jest wysokie lub niskie PSA. Na podwyższenie stężenia antygenu stercza we krwi mogą wpływać między innymi:

• wytrysk – podwyższa PSA na krótki czas, dlatego zalecane jest wstrzymanie się od współżycia na przynajmniej 24 h przed badaniem [7];
• niektóre leki – np. leki hormonalne, podnoszące poziom testosteronu;
• niektóre badania urologiczne – np. badanie per rectum lub biopsja, dlatego zaleca się ich wykonywanie po pomiarze wolnego PSA;
• jazda na rowerze – podczas tej aktywności wywierany jest nacisk na prostatę, co może podwyższać stężenie PSA [8].

Wśród czynników, które z kolei wpływają na obniżenie się poziomu swoistego antygenu stercza u mężczyzn należy wymienić:

• niektóre zioła – mogą one maskować prawdziwy poziom PSA;
• niektóre leki – np. preparaty wykorzystywane w leczeniu przerostu prostaty i objawów dyzurycznych (m.in. finasteryd [9] i dutasteryd), popularne leki przeciwbólowe (np. aspiryna) czy preparaty obniżające poziom złego cholesterolu.

Dodatkowe wskaźniki zwiększające przydatność badania

Samo stężenie swoistego antygenu stercza to nie jedyny wskaźnik, który może pomóc lekarzom w interpretacji wyników przeprowadzonego badania. Lekarz może również sprawdzić:

• szybkość narastania stężenia PSA (PSAV) – pomiar stężenia wykonuje się poprzez sprawdzenie co najmniej 3 próbek na 18 miesięcy. Duże wzrosty mogą potwierdzać obecność nowotworu lub świadczyć o jego agresywnej formie;
• gęstość PSA (PSAD) – wynik uzyskuje się poprzez podzielnie poziomu stężenia surowicy przez objętość gruczołu krokowego. Wskaźnik ten jest ważny pod kątem diagnostycznym, ponieważ np. u osób z powiększoną prostatą wyraźnie zwiększa się jej objętość, ale nieznacznie rośnie PSA. Natomiast u osób z nowotworem stercza wzrost PSA jest duży, ale niekoniecznie zwiększa się rozmiar gruczołu krokowego;
• czas podwojenia – u pacjentów z nowotworami nawracającymi lub bardziej zaawansowanymi postaciami raka stercza obserwuje się szybszy czas podwojenia stężenia PSA.

Badanie PSA u osób, które są lub już były leczone na raka

Badanie PSA zlecane jest u osób ze zdiagnozowanym nowotworem gruczołu krokowego, aby zweryfikować skuteczność wdrożonego leczenia. Wraz z postępem procesu leczenia stężenie antygenu stercza powinno sukcesywnie spadać.

Co więcej, badanie to pozwala również monitorować potencjalny nawrót nowotworu u pacjentów, których udało się wyleczyć [10]. Bardzo często, gdy wykonywane jest u nich regularne badanie PSA prostata czy układ moczowy nie dają jeszcze żadnych objawów nawrotów. Podwyższone stężenie antygenu, które na to wskazuje może być odnotowane nawet kilka miesięcy lub lat wcześniej, zanim pojawią się pierwsze dolegliwości.

Jakie są największe ograniczenia dla badania PSA ?

Przede wszystkim wysoki poziom PSA nie jest determinantem raka gruczołu krokowego i może być odnotowany również u osób bez nowotworu. Istnieją bowiem inne schorzenia, które również podnoszą stężenie antygenu stercza. Jest to między innymi zapalenie prostaty oraz jej przerost. Należy też pamiętać, że stężenie PSA rośnie u mężczyzn wraz z wiekiem.

Podobnie jednak niski poziom PSA nie musi dawać nam gwarancji, iż u pacjenta nie rozwija się nowotwór gruczołu krokowego. U niektórych mężczyzn nie występują wahania poziomu antygenu stercza nawet, gdy chorują na raka tego gruczołu. Dodatkowo stężenie PSA mogą też zaniżać niektóre leki stosowane podczas chemioterapii lub w leczeniu chorób układu moczowego.

Należy też zaznaczyć, że wczesne wykrycie raka prostaty nie jest gwarantem obniżenia ryzyka śmierci z powodu tej choroby. Oczywiście szybsze wykrycie zmian, na przykład podczas towarzyszącego testowi PSA badaniu per rectum, jest z reguły lepsze dla pacjenta. Guzki mogą bowiem nie powodować jakichkolwiek objawów, a ich wzrost może być na tyle powolny, że nie stanowią one zagrożenia dla naszego życia. Wówczas jednak istnieje też ryzyko związane z niepotrzebnie wdrożonym leczeniem. U niektórych pacjentów może ono bowiem wywołać więcej skutków ubocznych niż sam nowotwór. Mężczyźni często muszą borykać się z zaburzeniami erekcji, ale także z problemami z utrzymaniem moczu czy z jelitami.

Potencjalne zagrożenia i ryzyko związane z diagnozowaniem

Samo badanie PSA z krwi nie stwarza jakiegokolwiek zagrożenia dla pacjentów. Ryzyko mogą nieść za sobą natomiast konsekwencje działań, które zostaną podjęte w związku z jego wynikami. Mogą to być:

• niepokój, stres, czynniki psychologiczne – już samo oczekiwanie na wyniki może być niezwykle stresujące dla pacjentów. Jest to szczególnie szkodliwe, gdy badanie PSA wykaże wysoki poziom antygenu, ale kolejne badania wykluczą jednak możliwość raka [11]. Wyniki badań mogą powodować też uszczerbek na zdrowiu psychicznym u osób, u których zostanie wykryty nieszkodliwy nowotwór, który nie powinien zagrażać ich życiu. Sama świadomość jego obecności jest jednak mocno obciążająca;
• skutki uboczne biopsji – procedura pobrania próbki tkanki z prostaty może zostać wykonana na podstawie wysokiego stężenia PSA. Niestety biopsja może powodować u pacjenta rozwój infekcji, ból oraz tkliwość;
• niezdiagnozowanie nowotworu – choć zdarza się to niezwykle rzadko, brak doświadczenia ze strony lekarza może skutkować tym, że przez niski poziom PSA, który nie zawsze oznacza brak nowotworu, zlekceważy on inne objawy potencjalnie wskazujące na tę chorobę. Brak dalszej diagnostyki może więc skutkować niewykryciem nowotworu prostaty [12].

Bibliografia i przypisy

Aby rozwinąć spis źródeł - naciśnij tutaj.