Regularne badanie prostaty w pewnym wieku powinno być dla każdego mężczyzny normą. Ten niepozorny gruczoł przez dużą część naszego życia nie daje o sobie zupełnie znać. Jednak wraz z wiekiem większość mężczyzn zaczyna mieć z nim problemy. Jak zatem powinna wyglądać profilaktyka prostaty i od kiedy należy pamiętać o jej regularnym badaniu? Wszystkie informacje na ten temat zgromadziliśmy w poniższym artykule.
Spis treści:
- Po co powinno się wykonywać badania prostaty?
- Jak często mężczyźni powinni badać gruczoł krokowy?
- Najważniejsze badania prostaty, które pomogą wykryć najczęstsze problemy
- Pozostałe badania, które mogą wspomóc wykrywanie innych problemów
- Czego można spodziewać się po przeprowadzonych badaniach?
- Po jakim czasie można spodziewać się wyników?
Badania prostaty – po co je wykonywać?
Gruczoł krokowy może nie powodować żadnych nieprzyjemnych dolegliwości przez większość życia mężczyzny. Wraz ze starzeniem się organizmu, ryzyko wystąpienia różnego typu schorzeń w jego obrębie staje się jednak znacznie wyższe. Dlatego w pewnym wieku specjaliści rekomendują badania profilaktyczne prostaty. Pozwalają one zdiagnozować przerost stercza, rozwijający się w nim stan zapalny, a nawet nowotwór gruczołu krokowego (drugi pod względem śmiertelności wśród mężczyzn w Polsce [1]). Takie badania pomagają też ustalić, czy konieczne jest wykonanie dalszej diagnostyki pod kątem określonych chorób.
Prostata jest częścią męskiego układu moczowo-płciowego i odpowiada między innymi za wytwarzanie wydzieliny, w której znajdują się plemniki; Zapewnia im dostęp do cennych składników odżywczych oraz większą żywotność. Zaburzenia w jej funkcjonowaniu mogą zatem skutkować spadkiem płodności i jakości życia seksualnego mężczyzny. W związku z tym, że gruczoł krokowy otacza również cewkę moczową, choroby stercza powodują też zwykle zaburzenia oddawania moczu. Zazwyczaj jest to niezwykle uciążliwe dla mężczyzn.
W kontekście tego, jakie badania na prostatę powinno się wykonywać, najczęściej mówi się o badaniu perrectum (przez odbyt) oraz o pomiarze poziomu PSA we krwi. Istnieją jednak też inne rodzaje badań, które wbrew obiegowej opinii wykonuje się nie tylko w celu wykrycia ewentualnego raka stercza. Część z nich pozwala również, by zdiagnozować inne problemy z prostatą, gdy występują wyraźne objawy.
Kiedy badać prostatę? Jak często mężczyzna powinien wykonywać testy?
Gruczoł krokowy to narząd, który stopniowo rośnie wraz z wiekiem. Dlatego badania skriningowe stercza powinny być wykonywane przez każdego mężczyznę nawet w sytuacji, gdy prostata nie powoduje żadnych dolegliwości. W jakim wieku należy wykonać pierwsze testy? Jeśli w naszej najbliższej rodzinie (ojciec lub brat) pojawiły się przypadki nowotworu gruczołu krokowego, może być to wskazaniem do wykonania badań już ok. 30. roku życia. W pozostałych przypadkach testy zalecane są w nieco późniejszym czasie.
Nie ma ściśle określonych ram czasowych, gdy chodzi o pierwsze badanie prostaty z krwi na stężenie PSA u mężczyzn. Specjaliści wskazują zatem, że powinno ono zostać wykonane pomiędzy 40. a 49. rokiem życia [2]. Na podstawie wyników tego badania lekarz decyduje, kiedy należy przeprowadzić kolejne testy. Jeżeli poziom swoistego antygenu stercza wynosi mniej niż 1 i stan prostaty nie będzie wzbudzał żadnych podejrzeń, wystarczy wykonywać kolejne badania co ok. 10 lat (dotyczy to też pozostałych grup wiekowych). Przy wyniku w zakresie 1-2,5 zaleca się z kolei przeprowadzanie testów co 2-4 lata. W przypadku pacjentów powyżej 60. roku życia, u których wyniki są na bardzo niskim poziomie, nie zaleca się wykonywania kolejnych badań.
W przypadku niektórych mężczyzn wykonanie badań jest jednak koniecznością, gdy pojawiają się u nich problemy z prostatą. Przede wszystkim chodzi tutaj o zaburzenia związane z oddawaniem moczu, zwykle związane z przerostem lub zapaleniem gruczołu krokowego. Ale niektórzy mężczyźni miewają też kłopoty z erekcją lub skarżą się na odczuwany ból i dyskomfort.
Jakie objawy powinny nas zatem skłonić do wizyty u lekarza w celu wykonania badań stercza? Może to być między innymi:
- krew w moczu lub nasieniu;
- wyraźny problem z oddawaniem moczu;
- występowanie niewyjaśnionych zaburzeń erekcji;
- ból w lędźwiach;
- parcie na pęcherz.
Jakie badania prostaty możemy wykonać?
Zanim wykonamy jakiekolwiek badanie musimy umówić się na wizytę do specjalisty. Lekarz od prostaty to urolog, który w pierwszej kolejności prosi pacjenta o wypełnienie kwestionariusza dotyczącego jego historii medycznej oraz przeprowadza z nim wywiad. Dopiero wtedy lekarz decyduje o tym, jakie testy należy zlecić.
W profilaktyce schorzeń prostaty przeprowadzane jest przede wszystkim badanie per rectum oraz badania obrazowe. Pozwalają one wykryć ewentualne zmiany w obrębie gruczołu krokowego, które mogą wskazywać na jego przerost, zapalenie lub rozwijającego się raka. Wśród badań pomocnych w diagnozowaniu samego nowotworu stercza przydatne jest zwłaszcza badanie poziomu PSA (może ono też pomóc wykryć stan zapalny) oraz biopsja prostaty. Z kolei jeśli u pacjenta pojawiają się problemy z oddawaniem moczu czy zaburzenia erekcji duże znaczenie może mieć też przeprowadzenie testów w obrębie układu moczowego i płciowego. A zatem jak zbadać prostatę, aby zdiagnozować ewentualne schorzenia tego gruczołu? Najważniejsze badania to:
1. Badanie per rectum
Jest to jedno z najlepszych badań prostaty, które z reguły wykonuje się jako pierwsze lub w połączeniu z testami na poziom PSA. Badanie perrektum, czyli przez odbyt, jest łatwe do przeprowadzenia i bezinwazyjne. Do tego można je wykonać swobodnie już podczas pierwszej wizyty u lekarza.
Poprzez badanie per rectum lekarz może pozyskać wiele cennych informacji na temat stanu gruczołu krokowego mężczyzny [3]. Pozwala ono wykryć wszelkie nieprawidłowości w rozmiarze lub kształcie stercza, a także ewentualne grudki czy narośle w jego obrębie. Specjalista może też stwierdzić nadmierną tkliwość gruczołu krokowego pacjenta, co z kolei może być sygnałem, iż w jego obrębie rozwija się stan zapalny. Dodatkowo, badanie przez odbyt pozwala też ocenić skuteczność leczenia oraz zdiagnozować potencjalne nawroty raka stercza.
Jak wygląda badanie prostaty w ten sposób? W jego trakcie pacjent może się znajdować w pozycji pochylonej, w klęku, podczas leżenia na plecach lub na boku. W pierwszej kolejności lekarz wzrokowo ocenia obszar wokół odbytu, a następnie stopniowo wprowadza do odbytnicy palec wskazujący w rękawiczce ochronnej. Jest ona oczywiście pokryta środkiem zmniejszającym tarcie, np. wazeliną. Następnie lekarz dokładnie bada i ocenia stan gruczołu krokowego. Choć badanie to z pewnością nie jest komfortowe, to nie powinno sprawiać bólu [4]. Jeśli pacjent jest jednak bardzo wrażliwy, wcześniej może zostać zastosowany np. żel lub czopek znieczulający.
2. Badanie prostaty z krwi – wyniki PSA
W ramach profilaktyki i diagnostyki u mężczyzn wykonywane jest również badanie krwi na prostatę, w celu określenie poziomu PSA. Jest to swoisty antygen stercza, którego podwyższone stężenie w surowicy krwi zwykle związane jest z rozwijająca się chorobą w obrębie prostaty. Wykonanie tego badania to również podstawa do wykrycia potencjalnego nowotworu gruczołu krokowego. Jednak należy pamiętać, że wysokie PSA nie zawsze oznacza raka, ale też np. przerost prostaty lub jej zapalenie. Pierwsze badanie PSA powinno zostać wykonane pomiędzy 40. a 49. rokiem życia.
Warto mieć świadomość tego, że wbrew pozorom nie jest to badanie idealne. Test ten może między innymi pomóc wykryć u pacjenta nowotwór, który nie byłby dla niego szkodliwy przez całe życie i nie wymaga leczenia. Świadomość jego istnienia może jednak odbić się na psychice mężczyzny. W niektórych przypadkach może również skłonić lekarza do bezpodstawnego leczenia, co jest kwestią jego doświadczenia. Co więcej, badanie PSA może dać także wynik fałszywie ujemny i nie wykryć rozwijającego się raka stercza [5]. Zdarza się to w przypadku pacjentów, u których nowotwór nie wpływa znacząco na poziom PSA. Mimo to należy jednak pamiętać, że wykonanie takiego badania może również pozwolić wykryć chorobę na jej wczesnym etapie i tym samym uratować nam życie [6].
Badanie na stężenie PSA polega na pobraniu próbki krwi od pacjenta. W tym celu należy się zatem udać do punktu pobrań, z którego próbka następnie trafi do laboratorium. Wyniki badania najczęściej gotowe są już następnego dnia.
Niepokojący wynik stężenia PSA we krwi i badania przez odbyt, a także czynniki ryzyka, takie jak wiek pacjenta, mogą stanowić podstawę do skierowania mężczyzny na biopsję stercza w celu potwierdzenia ewentualnego nowotworu. Oczywiście decyduje o tym lekarz na podstawie wszystkich zebranych przez niego danych.
3. Biopsja gruczołu krokowego
Biopsja nie jest badaniem wykonywanym rutynowo u każdego pacjenta. Zanim lekarz zdecyduje o konieczności jej wykonania muszą zostać wykonane badania przesiewowe, których wyniki zakwalifikują mężczyznę do biopsji. Należy dodać, iż jest to jedyne badanie, które może na 100% potwierdzić obecność komórek nowotworowych w sterczu [7]. Najczęściej u pacjentów wykonywane jest badanie transrektalne, czyli przez odbyt. Może ono powodować dyskomfort. Jednak w związku z tym, że przeprowadza się je w znieczuleniu miejscowym pacjent nie powinien odczuwać bólu. Jeśli wynik takiego badania prostaty wskaże na obecność komórek nowotworowych w pobranych próbkach, określana jest również jego agresywność, czyli szybkość i stopień rozprzestrzeniania się raka. Podczas biopsji wykryte mogą zostać również inne nieprawidłowości we wzroście komórek, które jednak nie są nowotworem.
Dowiedzmy się zatem jak się bada prostatę w ramach biopsji? Zabieg wykonywany jest w znieczuleniu miejscowym. Pacjent leży na boku, a lekarz wprowadza przez odbytnicę specjalną sondę USG. Dzięki niej jest w stanie dokładnie obejrzeć gruczoł krokowy na monitorze i ocenić jego kondycję. Sonda ta wyposażona jest również w igłę biopsyjną, za pomocą której lekarz precyzyjnie pobiera wycinki tkanki stercza do badania. Próbki pobierane są z co najmniej kilku miejsc, po czym trafiają do laboratorium, gdzie poddaje się je analizie.
Niestety biopsja jest badaniem inwazyjnym. Dlatego po jego wykonaniu u pacjentów mogą pojawić się pewne skutki uboczne. Takie jak krew w moczu i nasieniu, zaburzenia erekcji, ogólny ból okolic prostaty i możliwe powikłania infekcyjne.
4. Obrazowe badania diagnostyczne
W bardzo wielu przypadkach diagnostyka prostaty obejmuje również badania obrazowe. Są one bardzo ważne, ponieważ pozwalają wykryć i uwidocznić ewentualne zmiany w obrębie gruczołu krokowego. Wśród tego typu badań wyróżniamy:
- USG TRUS – jest to po prostu USG transrektalne, które często jest stosowane jako uzupełnienie badania per rectum. Wykorzystuje się je szczególnie, gdy lekarz wykryje jakieś nieprawidłowości w budowie stercza. Takie USG prostaty jest także wykorzystywane przy wykonywaniu biopsji. Badanie TRUS polega na wsunięciu do odbytu pacjenta sondy USG, która pokazuje na monitorze obraz na żywo. Sonda jest też obracana przez lekarza dookoła własnej osi, dzięki czemu USG gruczołu krokowego obrazuje cały badany obszar;
- rezonans magnetyczny prostaty (MRI) – jest to najdokładniejsze badanie multiparametryczne umożliwiające obrazowanie tkanek miękkich. Rezonans prostaty pozwala wykryć i zlokalizować nieprawidłowe ogniska w obrębie stercza. Można dzięki niemu również sprawdzić czy ewentualne zmiany nowotworowe ograniczają się tylko do tego organu. Warto jednak dodać, że posługując się rezonansem magnetycznym lekarz nie zawsze jest w stanie odróżnić nowotwór od innych zmian, spowodowanych np. stanem zapalnym;
- badanie PET-CT – pozytonowa tomografia emisyjna pozwala na przeprowadzenie jeszcze dokładniejszej diagnostyki raka gruczołu krokowego. Dzięki niej określić można lokalizację i zasięg nowotworu. Jest to metoda, która wykazuje się dużą czułością przy wykrywaniu przerzutów raka. Zwłaszcza, gdy jego nawroty nie wpływają na wynik PSA;
- MRI + TRUS – metoda wykorzystywana w biopsji fuzyjnej, dzięki której możliwe jest precyzyjne pobranie tkanek do badania z tych części prostaty, w których widoczne są niepokojące zmiany. W ramach biopsji fuzyjnej na kilka dni przed zabiegiem wykonuje się zdjęcie badanego gruczołu przy pomocy rezonansu magnetycznego, a następnie w trakcie zabiegu wykorzystuje się TRUS. Specjalny program nakłada na siebie te dwa obrazy i tym samym pomaga znaleźć podejrzane tkanki oraz pobrać ich próbki.
Pozostałe badania, które mogą towarzyszyć problemom dookoła prostaty
Jeśli u pacjenta pojawiają się objawy, które mogą mieć związek z prostatą, lekarz często decyduje się na wykonanie badań narządów dookoła gruczołu krokowego. Pozwala to wykryć ewentualne problemy w ich obrębie, które dają podobne dolegliwości jak schorzenia stercza. Takie badania na prostatę to między innymi:
1. Badanie moczu
W sytuacji, gdy pacjent skarży się na dolegliwości wskazujące na to, iż problemem może być prostata, badanie moczu jest zwykle jednym ze zleconych przez lekarza testów. Taki przesiew moczu może między innymi wskazywać na problemy z substancjami, które się w nim znajdują lub też na rozwijającą się infekcję. Oczywiście niezbędna jest w tym przypadku specjalistyczna interpretacja wyników moczu, aby wykluczyć schorzenia prostaty.
Co ciekawe, odpowiednia analiza moczu może również pomóc wykryć raka stercza. Tak zwana płynna biopsja to badanie próbki moczu. Podczas niego dokonuje się pomiaru genetycznych biomarkerów silnie powiązanych z nowotworem gruczołu krokowego. Dzięki takiemu badaniu można ocenić szanse wykrycia komórek rakowych u danego pacjenta w przypadku wykonania biopsji. Należy jednak pamiętać, że różne testy tego typu mogą mieć różną wrażliwość na wspomniane markery.
2. USG jamy brzusznej
W zobrazowaniu układu moczowego oraz wszelkich nieprawidłowości w jego obszarze lekarzom pomaga również USG przez powłoki brzuszne. Jest to bardzo pomocne badanie zwłaszcza w przypadku pacjentów z przerostem gruczołu krokowego. Pozwala ono bowiem wykryć i zobrazować wszelkie komplikacje w obrębie układu moczowego, wynikające z zatrzymania moczu przez rozrost stercza.
3. Cystoskopia
Poprzez wprowadzenie do cewki moczowej cystoskopu, lekarz może wykryć ewentualne zmiany i ocenić ogólny stan cewki. Badanie pozwala też zlokalizować i określić stopień zaawansowania problemu z niedrożnością moczu u pacjenta. Wielu mężczyzn zastanawia się oczywiście czy cystoskopia jest bezpieczna i czy boli? Sam zabieg jest wykonywany w znieczuleniu miejscowym, więc pacjent zwykle odczuwa jedynie lekki dyskomfort oraz parcie na pęcherz. Po badaniu u mężczyzny może pojawić się natomiast krwawienie z cewki moczowej, pieczenie oraz częste oddawanie moczu przez kilka kolejnych dni.
4. Badanie urodynamiczne
Podczas badania urodynamicznego oceniana jest praca pęcherza, cewki moczowej oraz zwieracza pod kątem trzymania moczu oraz jego uwalniania. Pozwala ono na wykrycie problemów w obrębie układu moczowego. Jednak w niektórych przypadkach jego wyniki mogą wskazywać na spowolnienie lub zablokowanie odpływu moczu spowodowanego powiększającą się prostatą, która zaciska się na cewce moczowej. Jeśli badanie wykaże nieprawidłowości w obrębie układu moczowego, które nie wynikają ze schorzeń stercza lekarz może skierować pacjenta na zupełnie inne badania. Po przeprowadzeniu badania urodynamicznego u mężczyzny może pojawić się większe parcie na mocz, krwiomocz, pieczenie lub kłucie oraz ból nerek.
5. Badanie jąder
Niektóre zaburzenia w obrębie jąder, zwłaszcza te związane z zaburzeniami erekcji oraz problemami z testosteronem, mogą powodować objawy kojarzone z gruczołem krokowym. Dlatego też lekarz może zdecydować o wykonaniu badania jąder, które przeprowadza się na dwa sposoby. Przede wszystkim jest to badanie fizykalne, gdy lekarz palpacyjnie sprawdza obecność ewentualnych nieprawidłowości, takich jak grudki, żylaki czy opuchlizna. Jeśli wówczas uzna to za konieczne, pacjent może zostać również skierowany na USG jąder.
Czego spodziewać się bezpośrednio po badaniach?
Wszystko tak naprawdę zależy od tego, jakie badanie na prostatę zostanie wykonane u danego pacjenta. Przeprowadzenie badania per rectum, testu na stężenie PSA czy badań obrazowych nie powoduje żadnych skutków ubocznych. Pacjenci mogą jedynie odczuwać dyskomfort albo parcie na pęcherz podczas ich wykonywania i ewentualnie na kilka godzin po badaniu.
Nieco inaczej jest w przypadku, gdy lekarz zdecyduje o tym, że u danego mężczyzny musi zostać wykonane bardziej inwazyjne badanie gruczołu krokowego lub układu moczowego. Po cystoskopii lub badaniu urodynamicznym dyskomfort w badanym obszarze może utrzymywać się dłużej, ale nie więcej niż 48 godzin. Mogą też pojawić się skutki uboczne, takie jak ból, pieczenie i krwawienie z cewki moczowej czy wzmożone oddawanie moczu.
W przypadku biopsji natomiast pacjent musi już przyjmować przepisane przez lekarza antybiotyki. Ma to miejsce zarówno przed zabiegiem, jak i przez kilka dni po nim, aby zapobiec rozwinięciu się infekcji. Co więcej, przez około 2 tygodnie po biopsji może być obecna krew w moczu lub nasieniu, a pacjent może odczuwać ogólny ból i dyskomfort w obrębie stercza.
Jak długo trzeba czekać na wyniki?
Trend zachorowalności na nowotwór prostaty w minionych latach. Źródło: http://onkologia.org.pl/
W tym przypadku również wszystko zależy od rodzaju przeprowadzanego testu oraz tego na czym polega badanie prostaty zlecone przez lekarza. W przypadku większości opisanych badań wyniki są przekazywane pacjentowi właściwie od razu. Przy innych badaniach, takich jak test na poziom PSA oraz biopsja, zwykle trzeba już poczekać 1-2 dni, aby próbki zostały przebadane laboratoryjnie. W sytuacji, gdy w wycinkach z biopsji znajdują się komórki nowotworowe na wyniki trzeba poczekać nieco dłużej. W tym przypadku specjalista musi określić wszystkie potrzebne parametry, wskazujące m.in. na poziom agresywności raka [8].
Każdy wynik badania jest omawiany ze specjalistą, który zdecyduje o ewentualnej konieczności przeprowadzenia kolejnych badań czy wdrożeniu odpowiedniego leczenia. Natomiast jeśli wyniki będą prawidłowe, po prostu zaprosi nas na kolejne badanie profilaktyczne za 10 lat.
Podsumowanie
Należy kolejny raz podkreślić, że profilaktyczne i diagnostyczne badania gruczołu krokowego są niezwykle ważne. Być może w niektórych przypadkach powodują one pewne skutki uboczne. Jednak w większości są to nieinwazyjne testy, które nie są nawet bolesne. Warto zatem się im poddawać zwłaszcza, że u niektórych mężczyzn badanie prostaty wykonane raz w życiu może umożliwić wykrycie groźnych nieprawidłowości i tym samym uratować życie pacjenta.
Bibliografia i przypisy
- [1] – http://onkologia.org.pl/nowotwory-zlosliwe-gruczolu-krokowego-c61/
- [2] – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5861291/
- [3] – Clinical Methods: The History, Physical, and Laboratory Examinations. 3rd edition. ; H. Kenneth Walker, W. Dallas Hall (Author); Boston: Butterworths; 1990.
- [4] – https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18986560/
- [5] – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3183963/
- [6] – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK284938/
- [7] – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4142196/
- [8] – https://bmcfampract.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12875-018-0765-y
- Journal of the National Cancer Institute, vol. 95, 2003: “Interval Carcinomas in the European Randomized Study of Screening for Prostate Cancer (ERSPC)–Rotterdam.”
- Marek Bębenek, Jerzy Błaszczyk ; “Czy polskim mężczyznom grozi epidemia raka gruczołu krokowego?” ; NOWOTWORY Journal of Oncology, 2013, volume 63, number 2, 171–175